نگاهی به پيشينه و جايگاه يلدا در فرهنگ ايران
جشن زایش مهر در بلندترین شب سال
از: دکتر تورج پارسی ـ دکتر شاهين سپنا
بنياد ميراث پاسارگاد
چکیده : جشن « یلدا » یا جشن « شب چله » در آخرین شب پاییز ( 30 آذر ماه برابر با 21 دسامبر ) که بلندترین شب سال نیز هست ، در خاستگاه اصلی خود « ایران » با شور و شوق فراوان برپا می شود . این جشن ریشه در آیین کهن « مهر » دارد که دیرزمانی در ایران و سپس در بسیاری از کشورهای آسیا و اروپا گرامی داشته می شد. شادمانی ، گردهمایی خانوادگی و خوردن میوه هایی همچون هندوانه و انار و خشکبار از آیین های ویژه جشن یلدا است.
پیشینه آیین مهر : در هزاره های دور ، مردمانی که در طبیعت زندگی می کردند بر اثر مشاهده خورشید و ماه و ستارگان و تجربه تغییرات طبیعی فصول و کوتاهی و بلندی روز و شب ، فعالیت های روزانه خود را بر بنیان این پدیده های طبیعی و دگرگونی های آن ها تنظیم می کردند و از آن ها بهره های فراوان می بردند. از این روی زندگی بخشی این پدیده های طبیعی را ستودند و آنان را تجلی وجود خداوند دانستند و از میان این پدیده های طبیعی ، خورشید که با پرتوهایش ( مهر ) به این زمین و همه زیستمندان روی آن گرمای زندگی می بخشید ، بیش از همه مورد ستایش قرار گرفت. سپس مردمان با اندیشیدن و ژرف نگری در بزرگترین منشاء نور مادی ( خورشید ) و شناخت اثرات زندگی بخش پرتو های آن ( مهر ) به شناخت بزرگترین منشاء نور معنوی ( خداوند ) دست یافتند . آنگاه مهر معنوی خداوند را ستودند و کوشیدند تا این صفت خداوندی را که به معنای صلح و دوستی ، محبت و پیمان داری و میانه روی است ، در نهاد خود نیز پرورش دهند.
مهر ، در زبان سنسكريت « Mitra » ، در اوستايی « Mithra » ، در زبان پهلوی « Mitr » و در پارسی امروزی « Mitra يا Mehr » گفته می شود.
مهر ، در زبان های سنسكريت و اوستايی به معنای پيمان و همبستگی و پيوستگی دو يا چندين نفر است . مهر در زبان پارسی نيز محبت و دوستی ، آشتی و پيمان معنا می دهد . براین پایه در فرهنگ ایران « مهر» دشمن دروغ و دروغگو است چون نمی توان از انسان بدكردار و دروغ گفتار انتظار داشت كه پايبند به پيمان باشد و كسی می تواند به پیمان خود وفادار باشد که گوهر راستی را برگزيده باشد.
اگر مهر را عينی تر كرده و پوششی زمينی به آن بدهيم ، پایداری هستی و گسترش نيكی محض را در آن جلوه گر خواهيم يافت . مهر ، جلوه اي از پيمان انسان با انسان ، پيمان انسان با محيط اجتماعي و طبيعي ، و مسئولیت پذیری برای نگهبانی از خانواده ، شهر و كشور است. در يک نگاه ژرف تر انسان پايبند به پيمان ، پرچمدار و نگهبان هستی خواهد بود . بنابراین " پایبندی به پيمان " با " آبادانی " مترادف می شود ، و " پيمان شكنی " با " ويرانی و ظلمت " هم معنا می گردد . بر پایه این دیدگاه ، نظام كيهانى نيز بر مدار نظم و هنجاری ( اَشا ) مى چرخد كه نمودى از اصل پيمان و نگهداشت آن است.
اين دیدگاه در فرهنگ و ادب ايران زمين بسیار تاثیر گذاشته است . در همین راستا ، شانزدهمین روز هر ماه و هفتمین ماه سال در گاهشماری ايرانى نام « مهر » بر خود دارد. همچنین يشت دهم از کتاب اوستاى متاخر نام مهر را بر پيشانى دارد . به گزارش هردوت نیز ايرانيان از دوره هخامنشى نام مهر را بر فرزندان خود مى گذاشتند .البته امروز نیز نام مهر يا ميترا را همچنان برفرزندان خود مى گذارند و افزون بر آن واژه « پيمان » را نيز به عنوان نامی برای فرزندان خود برمی گزینند .
پیروان آیین مهر به نشانه پيمان دوستى حلقه مهر را بر انگشتان یکدیگر می نشاندند و این نماد زیبا امروز در جوامع بشرى به شكل حلقه زناشویی به هنگام پيوند و پيمان زناشويي بین دو زوج جوان تبادل می شود.
آیین مهر در ایران زاده شد ، به بالندگی رسید و هزاران سال به چهره ها و جلوه های گوناگون در همه سرزمین های پهناور ایرانی پایدار ماند و پیروان فراوان داشته و دارد . كهن ترين سندى كه نام مهر يا ميترای مورد باور ايرانيان و هنديان در آن آمده و به دست ما رسيده ، لوح هايي است متعلق به ۱۴۰۰سال پيش از ميلاد كه در سال ۱۹۰۷ میلادی در « كاپادوكيه » ( Cappadocia ) كشف شده است و این پيمانى است كه ميان هيتى ها و ميتانى ها بسته شده است. اين سند هم اكنون ( ۲۰۰۷ ميلادى ) عمرى ۴۱۰۰ ساله دارد .با این همه پژوهشگران بر این باورند که پیشینه آیین مهر به هزاران سال پیش از آن بازمی گردد.
در سده اول پیش از ميلاد ، این آیین در چهره ای نو با نام آيين میترا ( میتراییسم ) توسط رومی های تحت نفوذ فرهنگ ایران ، در سراسر قاره اروپا ، غرب و شمال آفریقا و آسیای صغیر و نواحی اطراف دریای سیاه منتشر شد و طی پنج سده در بخش بزرگی از جهان گسترش یافت و معابد میترا توسط پیروان آیین میترا در سراسر اروپا ساخته شد ؛ به گونه ای که بر اساس شواهد باستان شناختی و تاریخی موجود ، در آغاز سده چهارم میلادی بیش از 300 معبد میترا در ایتالیا وجود داشت و اين آیين توسط لژيونرهای رومی به سرزمین های زیر نفوذ آن امپراتوری از جمله آلمان، اتريش و انگلستان انتقال يافت. اما از اوایل سده چهارم میلادی با گسترش مسیحیت به تدریج میتراییسم و سنن آن در اروپا کمرنگ شد.
هنوز نیز بسیاری از نماد ها و سنت های این آیین کهن به صورت های گوناگون در باورها و سنت های مردم ایران و دیگر ملت های جهان زنده مانده است . از دیرباز ایرانیان به نام « مهر » دو جشن برگزار کرده اند که یکی « مهرگان » نام دارد و دیگری که موضوع این نوشتار است جشن « یلدا » نام گرفته است.
جشن یلدا ، جشن زایش مهر : هزاران سال پیش ، ایرانیان دریافته بودند که از آغاز دی ماه1روزها به تدريج بلندتر و شب ها كوتاه تر می شود و خورشيد هر روز بيش تر در آسمان مي ماند و نور و گرمی می پراکند. از این روی در پایان آخرین شب پاییز ( درازترين شب سال ) و سپیده دم نخستین روز زمستان2 ، برآمدن « نخستین پرتوهای خورشید تابان » را که « مهر » می نامیدند ، به عنوان لحظه « زايش مهر » جشن می گرفتند که بعد ها جشن « یلدا » و یا جشن « شب چله »3 نامیده شد و تا امروز باقی مانده است. يلدا واژ ه ای سُرياني4 و به معنای « زاده شدن » است که توسط مسیحیان سُریانی به ایران آورده و ماندگار شد.
ایرانیان از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه 5 (جشن سده ) را که 40 روز است « چله بزرگ » می نامند و از دهم بهمن ماه تا بیستم اسفند ماه6 را نیز « چله کوچک » می نامند. چون در این 40 روز دوم یا چله کوچک از شدت سرما نسبت به چله بزرگ کاسته شده است.
رومیان نیز مهم ترين جشن خود را " سُل ناتالیس انویکتوس " Natalis Invictus) Sol - ) یعنی "میلاد خورشید شکست ناپذیر " می نامیدند و گرامی می داشتند و از این روی پس آشنایی با آیین مهر به این همانی « مهر » با « خدای آفتاب » دست زدند . natalis=noel=birth) )
شب يلدا ، بلند ترین شب سال : می دانیم که زمين در اول دی ماه ( 21 دسامبر ) هر سال به نقطه انقلاب زمستانی خود می رسد. نقطه ای كه در آن، ناظران نيمكره شمالی دارای كوتاه ترين روز و بلندترين شب سال بوده و بر عكس در نيمكره جنوبی بلندترين روز سال اتفاق می افتد.اما بايد توجه داشت كه در اين شب همه ناظران نيم كره شمالی دارای طول شب يكسان نيستند. در استوا طول شب و روز برابر و هریک مساوی با 12 ساعت است و هرچه به طرف قطب می رويم طول شب يلدا افزايش می يابد. درازای شب یلدا در برخی از شهرهای جهان به شرح زیر است :
همان گونه كه در جدول بالا مشاهده می شود، شب يلدا برای برخی كشورها طولانی تر است. برای مثال در چنین شبی در استکهلم پايتخت سوئد، خورشيد ساعت 8 و 55 دقيقه طلوع و ساعت 14 و 37 دقيقه غروب خواهد كرد. يعنی طول روز تنها 5 ساعت و 42 دقيقه است و شب بسیار زود فرا می رسد! البته خورشيد هم در اين روزها كم فروغ است ، زيرا در وسط روز حداكثر ارتفاع آن از افق حدود 8 درجه خواهد بود.
آداب و رسوم شب یلدا : جشن یلدا نیز همانند دیگر جشن های ایرانی یک جشن خانوادگی است . در این جشن اکثر خانواده های ایرانی با هر دین و مذهب ، در پرتو نور ( آتش يا شمع يا نور چراغ ) به شادى مى پردازند و سفره ای گسترده می کنند و خوراکی های ویژه ای را بر آن می نهند. این خوراکی ها را در بیشتر نواحی « شب چَره » می نامند و معمولا شامل هفت نوع میوه و آجیل هفت مغز می باشد. البته گاهی شمار آن ها از هفت نوع بیشتر می شود و افزون بر آن انواع شیرینی سنتی و غیر سنتی نیز تهیه می شود.
شور و شوق مردم برای خرید خوراکی های ویژه شب یلدا را از چند روز زودتر به ویژه از در روزهای 29 و 30 آذرماه ( 20 و 21 دسامبر ) ، در بازارها و فروشگاه های ميوه و آجيل می توان ديد. معمولا اين خريدها تا پاسی از شب نیز ادامه دارد و در آخرين لحظه ها نيز کسانی را می بينيم که از سر کار برگشته و میوه های شب یلدا را خریداری نموده و به خانه می برند. از میوهایی ویژه شب یلدا هندوانه ، انار و انگور است و در کنار آن ها از میوه های تابستانی دیگر همچون سیب ، خربزه ، خیار و گاهی « به » استفاده می کنند. در بین میوه های شب یلدا ، هندوانه اهمیت بیشتری دارد و اگر وضعیت اقتصادی خانواده ها اجازه دهد حتما آن را برای این شب تهیه خواهند کرد زیرا بسیاری باور دارند که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورند در سراسر چله بزرگ و کوچک یعنی در سراسر زمستان سرما بر آن ها چیره نخواهد شد و بیمار نمی شوند. پژوهشگران بر این باورند که خوردن هندوانه و انار در این شب معنایی رمزگونه در خود نهفته دارد و هندوانه و انار سرخ و گرد نمادی از گرمای مهر در شب سرد زمستان هستند.
شب چره یلدا همچنین شامل دانه هايی چون گندم و شاه دانه و برنجک و نخود بوداده یا برشته ( نخودچی )، و آجیل شامل تخمه هندوانه و کدو و گاهی تخمه آفتابگردان ، بادام، پسته، فندق ، گردو است که در کنار آن از میوه های خشک یا خشکبار همچون سنجد سرخ ، کشمش، انجير خشکه ، برگه زردآلو و توت خشکه است.
معمولا برای شب یلدا شام ویژه ای تهیه نمی شود و تهيه شام بستگی به وضع اقتصادی و نوع تغذيه خانواده دارد. در بیشتر خانواه ها در شب يلدا، پس از خوردن شام، برای " شب نشينی" یا " شب زنده داری " به خانه خويشاوند بزرگتر می روند.
گستردن سفره ای از خوراکی های گوناگون ریشه در یکی از مراسم آیین مهر دارد که " بزم مهر " یا مهمانی مهر نام داشت. در این مراسم سفره ای آیینی گسترده می شد و پیروان مهر به نشانه همسانی و برابری و استواری در پیمان با همدیگر و با خداوند ، با یکدیگر همسفره و هم پیاله می شدند و به خوردن گوشت گاو و بعد ها نان مقدس درَونَ ( Draona ) و نوشیدن آشامیدنی مقدس هَومَ ( Haoma ) می پرداختند. گستردن این سفره آیینی هنوز نیز در بین زرتشتیان با نام " میَزد" ( Myazd ) متداول است که بر آن خوراکی هایی همچون نان ، سیروگ ( نوعی نان روغنی ) ، انواع میوه ، شیرینی و آجیل لرک ( Lork ) که مخلوطی از مغز پسته ، بادام ، گردو ، فندق ، کشمش سبز، برگه زردآلو ، خرما خشکه و چند نمونه خشکبار دیگر است ، می نهند و پس از نیایش ، خوراکی ها بین حاضران پخش می شود و آن ها به نشانه تبرک از آن ها می خورند.
یکی دیگر از رسوم شب یلدا که در بیشتر خانواده های ایرانی متداول است ، بَُردن « شب چله ای » یا هدایای ویژه شب چله ( یلدا ) برای نوعروسان و تازه دامادان است. معمولا در خانواده هایی که به تازگی بین یک زوج جوان خطبه عقد خوانده شده اما هنور زندگی مشترک را به صورت رسمی آغاز نکرده اند ، در شب چله ( یلدا ) مادر داماد به همراه مجموعه ای از خوراکی های ویژه شب یلدا که با ذوق و سلیقه خاصی آراسته شده اند ، هدایای دیگری همچون لباس یا پارچه و طلا تهیه نموده و برای عروس می فرستد. این عمل به صورت متقابل از سوی مادر عروس نیز صورت می گیرد که البته زمان آن در برخی مناطق یک شب بعد از شب چله و در بیشتر مناطق نخستین شب چله پس از آغاز زندگی مشترک زوج جوان در خانه بخت خواهد بود.
در سده های اخير فال گرفتن از كتاب حافظ ( شاعر و عارف بزرگ ایرانی ) نیز در شب یلدا و در برخی از خانواده ها مرسوم شده است.
ضرورت ثبت جهانی یلدا : یلدا ، جشن مهرورزی و صلح و دوستی جهانی است که به صورت همگانی و غير رسمی در خانواده های ایرانی و برخی دیگر از کشورها ، از هر قشر و با هر دین و مذهب برگزار می شود. یلدا جشنی است که در آن مردمان به انتظار سپیده دم و دریافت گرمای مهر تابان می نشینند و این گرمای زندگی بخش را که از طبیعت گرفته اند به همدیگر هدیه می دهند . نزدیک بودن زمان برپایی ( Christmas ) یا جشن میلاد عیسی مسیح ( 25 دسامبر ) و جشن یلدا ( 21 دسامبر ) و مشابهت سنت های این آیین های زیبا نشان از همدلی همه مردمان زمین با هر دین و آیین است. پس شناسایی بهتر و ثبت این جشن کهنسال به عنوان میراث مشترک بشری ضمن این که می تواند آن را به همه ملت های جهان بیشتر بشناساند ، امکان حفظ ارزش های جهانی نهفته در این جشن و انتقال بهتر آن را به نسل های بعدی بشر فراهم خواهد آورد.
1 – در تطبیق تقویم ایرانی با تقویم میلادی ، « دی ماه » از 22 دسامبر تا 20 ژانویه است.
2- در تقویم ایرانی فصل پاییز دارای ماه های مهر و آبان و آذر است که در تطبیق با تقویم میلادی از 23 سپتامبر آغاز می شود در 21 دسامبر پایان می یابد و فصل زمستان دارای ماه های دی ، بهمن و اسفند است که در تطبیق با تقویم میلادی از 22 دسامبر آغاز شده و در 19 مارس به پایان می رسد.
3- یک دوره 40 روزه را « چهله » یا « چله » می نامند.
4 - سَُریانی زبان مردم سوریه و شمال عراق ، قبل از میلاد مسیح تاچند قرن بعد از آن یعنی تاظهور اسلام است و هنوز نیز گویندگانی دارد.
5 – در تطبیق تقویم ایرانی با تقویم میلادی ، « بهمن ماه » از 21 ژانویه تا 19 فوریه است . روزدهم بهمن ماه برابربا روز۳۰ ژانويه ، برپایه یک باور ايرانى روزی است که آتش توسط « هوشنگ » پادشاه استوره ای کشف شد و بر این پایه در این روز « جشن سده » یا جشن پیدایش آتش برپا می شود.
6 – در تطبیق تقویم ایرانی با تقویم میلادی ، « اسفند ماه » از 20 فوریه تا 19 مارس است.
نظرات